هنر يكي از نيازهاي اساسي زندگي انسان است و اشتياق انسان به هنر، عميق و ريشه دار است و از ما قبل تاريخ تا كنون نمايان و مشهود. آنچه از بشر اوليه مي دانيم، مطالعه هنر دوستي اوست. انسان محصور در انديشه بقا، معيشت، هراس ها، شكست ها ،از زيبايي و گويايي هنر به وجد مي آمده و از طريق آن، انديشه ها و عواطفي را كه در ذهن داشته، متجلي مي ساخته است.

از ويژگي هنر سنتي، جنبه رمز و تمثيلي آن است. يك اثر هنري سنتي زيباست و تابع اصول و قوانين است و كهنه نمي شود. گذر زمان در آن بي تاثير است. چون ريشه در تاريخ دارد محمل ميراث فرهنگي است و چون يك محصول فرهنگي است، حامل پيام و محتواي ارزشمند است. هنرهای سنتی ، از برجسته ترین مظاهر فرهنگی ملت ها محسوب می گردد و کشورهای دارای تمدن کهن، همواره از روی محصولات و آثار به جا مانده از هنرهای سنتی و صنایع دستی ادوار گذشته شان مورد سنجش قرار می گیرند.

یکی از این هنرهای سنتی، هنر زیبای قفل سازی است که درآن با نقش زدن بر فلز، طرح‌های زیبا و دلنشین از نقوش تزئینی پدید می آید و این نقوش با اسطوره در هم می آمیزد، تا با این عمل شناسایی اسطوره‌ها و درک و دریافت فرهنگ و تمدن غنی و با شکوه ایران باستان میسر گردد. هرچند که با ظهورعصر ماشین و تکنولوژی، زیبایی و ظرافت این هنر زیبا کم رنگ تر شده ولی هنوز هم در گوشه و کنار کسانی هستند که بر حسب علاقه و ذوق به هنر ظریف قفل سازی روی می‌آورند و مانع از زوال این هنرمی شوند. انسان قرن 21، نمی تواند به طور کلی نقش اساطیر و نماد‌های اعصار گذشته را نادیده انگارد. اسطوره ها و نماد هایی که تنها درحد کلام و ظاهر نمی گنجند و در پرتو تصویر و صدا و حرکات خویش مستتر هستند. در این رابطه بهتر است برای شناخت بهتر از ملل و جوامع گذشته با فرهنگ وتمدن آن ها آشنا شویم هر چند که این آشنایی درعین زیبایی و تنوع، دشواری‌های خاص خود را هم دارد(1) قفل سازی یکی از صنایع بسیار مهم کشور ما در گذشته بوده که به صورت اشکال حیوانی و انسانی از جنس فولاد، برنج و برنز ساخته می شده است.

تاريخچه قفل سازي

در رابطه با تاریخچه قفل سازی شواهد به دست آمده، مؤید آن است که این هنر حداقل از قرن ششم میلادی به بعد در کشورمان رواج داشته است. درآن زمان هنر قفل سازی نیز همانند سایر صنایع وابسته به فلز کاری از اهمیت ویژه ای بر خوردار بود لیکن در ادوار اسلامی در قالب شاخه ای مجزا از هنر به تکامل و ترقی دست یافت. در این دوران قفل علاوه برخصوصیت امنیتی که داشت ، کاربری سمبولیک نیز یافت چنان که دربستن دخیل به نخل ها وعلم‌های عزاداری جهت قضای حاجت نیز استفاده می شد. درآن زمان قفل درنذربندی های مذهبی اهمیتی همانند ایمن داشتن خانه ها و صندوقچه‌ها از گزند حوادث پیدا نمود و مراکز عمده تولید آن در ایران شامل تبریز، اردبیل، سراب، زنجان، قزوین، تهران، سمنان، کاشان، اردستان، نجف آباد ، اصفهان، چال شتر ، یزد، مهریز، ابرکو، بوانات، شیراز، فسا، جهرم، همدان، کرمانشاه، کرند، بروجرد، بجنورد، مشهد، نیشابور، کرمان می‌گردید. در حال حاضر این هنر فقط در چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) از رونق نسبی برخوردار است(2)

انواع قفل

قفل ها به طور كلي به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم می شوند و این هنر از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است و جنبه آیینی آن بعد از اسلا م بخصوص در دوره صفویه به اوج رسیده و صنعتگران هنرمند ایرانی این هنر و صنعت را فرا گرفته اند. در آن دوران قفل علاوه بر خصوصیت امنیتی، کاربرد سمبولیک نیز داشت و ظهور قفل فولادی در زمان صفویه تحول عظیمی را در این صنعت بوجود آورد.

قفل‌هااز لحاظ ساختار كاربردي به سه دسته 1- قفل رمزی 2- قفل کلیدی 3-قفل طلسمی(3) تقسیم می‌گردید.

قفل‌هایی که بدون کلید باز و بسته می شوند به قفل‌های رمزی مشهورند. این قفل‌ها مرکب از چند حلقه عریض متحرک است که درهر حلقه حرف یا حروفی نوشته شده و درهنگام بازکردن قفل درکنارهم قرارمی گیرند. قفل های کلیدی نیز قفل هایی هستند که توسط کلید باز و بسته می شوند این قفل ها در انواع مختلفی چون قفل فنر خاردار، قفل فنر خمیده و قفل فنر پیچ دار قابل مشاهده اند. (4)

قفل طلسمی هم از نمونه هایی است که انتقال آن نوعی ایمنی و اتکا به صاحب قفل و دور شدن آن از چشم بدخواهان می بخشید ومهمترین نوع آن موسوم به نظر قربانی بود. این قفل ها شبیه به گردنبند و یا آویز و به همان صورت گردنبندهای طلسمی ساخته می‌شد. درآن زمان مادران این قفل‌ها را به قنداق و یا کلاه نوزاد و یا بر گردن و لباس کودک خویش می‌آویختند تا در حقیقت او را از چشم بد مصون دارند. با این کار خود و کودکشان را برشیاطین، اجنه، حسودان و بخیلان می بستند (قفل می کردند) تا از شر بلایای آن‌ها ایمن باشند(5) البته علاوه بر انواع قفلهاي مذكور انواع قفلهاي نمادين نيز وجود داشته كه داراي معاني اسطوره اي بودند مثل انواع قفلها با شكل حيوانات( شير /گاو گاسب /آهو /گراز /بز كوهي )، اشكال اساطيري (چليپا ) وموجودات اساطيري.

استاد حسن كوكبي،تنها بازمانده هنر قفل سازي قزوين است؛ استادي از جنس لبخند ومهرباني وصبوري، يکي از‌‌ همان مهربان هاست که مدام ، در هر مكالمه و در هر صحبت تورا ميهمان خنده‌هاي‌آرام وكلام مهربانش مي كند با چاشني صبوري وپختگي مثال زدني كه اينروزها كمتر دیده می شود. مردي که حالا در دهه ششم زندگيش آنچنان با شوق وهيجان از آثار و مراحل توليد آثارش برايت تعريف مي كند كه گويي جواني 20 ساله است، استاد كوكبي 50 سال است با آهن دست و پنجه نرم مي كند و بيشتر از آن آهن روحش ودرونش نرم وصيقلي شده، گاهي ميماني كه او بر آهن تاثير گذاشته و آنرا نرم كرده يا بعكس ...

§ لطفا خودتان را معرفی کنید:

حسن كوكبي متولد سال 1333 قزوين، نام پدر : محمود كوكبي قفل ساز /پدر بزرگ :ابراهيم كوكبي قفل ساز /جد : حاج تقي قفل ساز كوكبي معروف به اوستا تقي قفل ساز بود.

§ از چه سني به رشته قفل سازي روي آورديد :

از بچگي در كارگاه پدر مشغول بودم وبه علت اينكه شغل پدر ی ما قفل سازي بود، مقوله ساخت قفل و باز كردن قفل هاي منحصر بفرد، بزرگترين دغدغه خانوادگي ما بود . من هم از 7 سالگي در كارگاه پدر مشغول شدم و از همان زمان دم به فلز دادم، تا سن 14 سالگي طريقه ساخت قفل را ياد گرفتم و رسما شروع به ساخت آن كردم.

§ آدرس كارگاههاي خانوادگي را تا آنجايي كه به ياد داريد مي فرماييد :

اولين كارگاهي كه مشغول شدم در ابتداي سعدالسلطنه، راسته وزير وجنب مغازه خشكه پزي آقاي بهشتيان بود ولی از كي را نمي دانم ولي تا سال 1352 آنجا بوديم. بعد از آنجا، مغازه اي در نبش خيابان عبيد زاكان به خيابان شاه (امام خميني) ابتياع كرديم و تا سال 1374 آنجا مشغول بوديم از آن به بعد تا كنون هم در خيابان وليعصر مشغول هستيم.

§ تهنا شغلتان قفل سازي است وتنها از اين راه امرار معاش مي كنيد ؟

بله همانطور كه گفتم تنها شغل من و پدر و پدربزرگم قفل سازي است .البته در كنار آن به كشاورزي در باغ خودمان هم مشغول هستم و كمي پرورش مختصر گل وگياه هم دارم. اين را هم بگويم كه امروزه با قفل های صنعتی، بازار ساخت قفل های سنتی راکد است و قفل های دست ساز صرفا برای کلکسیون ها و موزه ه ها است . بنده ام براي بازار و امرار معاش به ساختن قفل هاي صنعتي وكاربردي در زمان فعلي مشغولم ولي دغدغه و فكر وذهنم در ساختن قفل هاي سنتي و ابتكاري خودم است.

§ چند سال است كه ازدواج كرديد ؟چند فرزند داريد وآنها به چه كاري مشغولند ؟ وخانواده با هنر شما چگونه برخورد ميكنند ؟

من سال 1354 ازدواج كردم وحاصل اين ازدواج 3 فرزند پسر است كه هرسه تحصيلات دانشگاهي در مقطع ليسانس دارند و پسر دومم به همين حرفه مشغول است. وقتي سرگرم ساختن قفل هاي ابتكاري مي شوم، متوجه گذشت زمان نيستم و اين براي من بسيار لذت بخش است و مرا در عالم خيال و تفكر غرق مي كند و بعد از آن آرامشي وصف نشدني دارم ولي از طرف ديگر بايد قبول كنم كه تحمل اين زمان براي خانواده ام سخت است. ولي هميشه خانواده و بخصوص همسرم به خواسته من احترام گذاشتند و صبوري كردند و تشويقم هم كردند.(لبخند مي زند)

§ چرا اين حرفه را آموزش نمي دهيد ؟

این رشته فن هاي مشكل وزيادي دارد که یک کارآموز باید یاد بگیرد. یک نفر باید چند سال بیاید پیش ما کار کند تا تمام آن را آموزش ببیند. این دوره زمانه هم همه کارهای زود بازده را می خواهند. حوصله یادگیری بلند مدت ندارند. ضمن اينكه بعد از سپري كردن اين زمان بازار كار سود آوري هم در انتظار آنها نيست و درآمدي از اين هنر عايد آنها نمي شود. البته پسرهای من به این حرفه آشنايي كامل دارند و از کودکی شاهد كارهاي من بوده اند.

§ اگر بخواهيد آثارتان را طبقه بندي كنيد چگونه اينكار را مي كنيد ؟

كارهاي من به دو دسته كلي تقسيم مي شوند:

1-آثارم با الگوي قفل هاي قديمي

2-آثار كاملا منحصر بفر د خودم که در هيچ جا ديده نمي شود. بيشتر آثارم در دسته دوم قرار مي گيرند.

§ ويژگي منحصر بفرد آثارتان چيست ؟

طراحي اين قفل ها با خودم است و دقيقا در هنگام ساخت آنرا طراحي مي كنم كه بيشتر شامل اشكال حيوانات و به صورت مختصر (انتزاعي ) است البته تا اينجاي كار را هم قدما انجام داده اند. اما تفاوت طرح هاي من با قدما در نحوه حجم دادن به اين اشكال است. براي درآوردن حجم صورت حيوانات ازتركيب سطوح ساده هندسي استفاده مي شود و حجم صورت به صورت كامل ايجاد مي شود. در نحوه ساخت كليد و قفل آنها هم رموز شخصي خودم را دارم.

§ در مورد اندازه آثار و جنس آنها توضيح دهيد ؟

قفل ها را در اندازه هاي مختلف از 7 ميلي متر تا 70 سانتي متر ساخته ام . جنس آنها هم از فلزات مختلف با تركيباتی از برنج و آهن و.... است.

§ چرا تا به حال آثارتان را معرفي نكرديد و تبليغاتي در اين زمينه نداشته ايد ؟

من براي تبليغ و اسم و رسم كار نمي كنم .قصدم تقويت اين هنر در شهرمان قزوین است وبس. حالا هم كه راضي شدم با شما صحبت كنم و شما كارهايم را ببينيد فقط اين است كه فكر مي كنم سطح كارهايم به جايي رسيده كه بتوانم آنها را مطرح كنم و اين هنر اصيل را از این خاموشي در شهر نجات دهم.

§ مشتريان شما چه كساني هستند ؟

اکثرا کلکسیون دارهاي خارجي و هنرمندان نخبه، توریست ها هم جز مشتریان هستند ولي دغدغه من اصلا فروش آثارم نيست. مشتريان بسيار خوب با قيمت هاي باورنكردني داشتم ولي حاضر به فروش نمي شوم. اين هنر در اين شهر محجور مانده و اسم قزوين از چند دهه اخير در باب اين هنر كلا پاك شده و تمام سعي من اين است كه دوباره اسم قزوين را زنده كنم و هيچ چيزي از قفل چالشتر و اصفهان كمتر ندارد و حتی بديع تر و قوي تر از آنها هم هست. قصد دارم مجموعه اي تهيه كنم كه اين ادعا را ثابت كنم. مي دانم كه خريداراني كه از بنده تقاضاي فروش دارند كارهایم را با چند برابر قيمت به كلكسيونرهاي خارجي خواهند فروخت و اين آخر بي انصافي است. این کارها باید میراث فرهنگی سامان دهد. وظیفه ما ساخت اثر هنری است درباره فروش آن نه تخصص داریم ونه موقعیت وامکانات، تازه اگر ما به فکر معاش نبودیم می توانستیم تنها به طرح های جدید و ابداعاتمان بپردازیم. با این حال هم من از تکراری سازی بدم می آید و همیشه دنبال ساختن اثرهای جدید هستم.

§ در نمایشگاهها شرکت نمی کنید؟

شرکت در نمایشگاه های ایران اغلب باعث دزدیده شدن ایده وطرح کار می شود. طرح را بر می دارند و به شکل انبوه پیاده می کنند. ترجیح می دهم در خلوت خودم كار كنم .

§ در كلام آخر هدف اصليتان از ساخت آثارتان چيست ؟

در تمام كارهايي كه انجام مي دهم ، چه در كشاورزي و پرورش گل و چه در قفل سازي فقط يك موضوع بيشترين اهميت را دارد و آن هم اينكه در زمان كار غرق در تفكر وتخيل مي شوم و آرامش بعد از تمام شدن كارهايم يك دنيا ارزشمند است.از هيچ كس وهيچ ارگاني هيچ انتظاري ندارم نه مادي و نه معنوي .نه در انتظار تجليلم و نه در انتظار وام و كارگاه رايگان، فقط مهمترين درخواستي كه دارم اين است كه نگذارند اين هنر شهر در مقايسه با شهرهاي ديگر از بين برود و ثابت كنند كه قزوين از شهرهاي اصلي ساخت قفل هاي سنتي بوده و هيچ كم از چالشتر واصفهان و لرستان ندارد. حالا اين مسئله را چگونه مي توانند ثابت كنند در تخصص آنهاست. من به نوبه خودم و با كارهايم اين را ثابت كردم وحالا ميراث فرهنگي بايد اين مطلب را در كل كشور جا بياندازد. البته منظور من اصلا معرفي شخص من نيست. معرفي شهرمان است.

** اين گفتگو باعث شد پس ازديدن آثار ومحاسبه قدمت بالاي 150 سال اين حرفه در اين خانواده ايشان، مقدمات ثبت معنوي"قفل سازي سنتي قزوين " را فراهم كرده ونيز استاد كوكبي براي ثبت ابداع و ابتكار در شوراي ارزشيابي ثبت شركت كردند. آثارشان براي ثبت پذيرفته شده و در حال انجام مراحل اداري در وزارت ارشاد است.